نگاهی به پرده عاشورا اثر حسین همدانی

از محمد فراهانی و حسین همدانی به‌عنوان ۲نقاشی نام برده می‌شود که در نقاشی پرده‌های درویشی تبحر داشتند. عمده نقاشان جریان قهوه‌خانه علاوه بر بوم تجربه نقاشی روی دیگر سطوح را هم داشتند؛ چنانچه امروزه نمونه‌های متعددی از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای روی پارچه، برزنت، چوب و نظایر آن باقی مانده است.

اهمیت این موضوع از آن‌روست که پرده‌های درویشی معمولا ابعاد بزرگی داشتند و برای نقالی به‌کار می‌رفتند. در نتیجه درویش یا نقال نیاز داشت تا پرده را جمع کرده و بعدا در جای دیگری مجددا بیاویزد و نقل بگوید. پس برخلاف آثار روی بوم که معمولا در مکانی ثابت نظیر قهوه‌خانه، تکیه، حسینیه یا حتی منازل نصب می‌شد، پرده‌های درویشی جابه‌جا می‌شد. در عین‌حال پرده‌های درویشی ممکن بود عریض‌تر از تابلوهای مرسوم روی بوم باشند که تا حد زیادی ناشی از ویژگی خود برزنت و نحوه فروشش به‌صورت توپ‌ بود؛ از این‌رو سازماندهی تصویر روی این پرده‌ها با دیگر انواع نقاشی قهوه‌خانه‌ای تفاوت داشت و ترکیب‌بندی‌ها معمولا در طول زمان گسترش پیدا می‌کردند.

پرده‌های درویشی در عین‌حال سنت نقالی و کارکرد نقاشی قهوه‌خانه‌ای در نقالی را نمایش می‌دهند. برخلاف نقاشی‌های روی بوم که ممکن بود کارکرد تزیینی هم داشته باشند، پرده‌های درویشی کارکرد تقریبا مشخصی داشتند و در نقل به‌کار می‌رفتند و نقال با ارجاع به تصاویر و روایات مختلف نقش شده روی بوم نقل را پیش می‌برد؛ ازاین‌رو تقریبا تمامی پرده‌های درویشی را می‌توان پرده‌های روایی خواند؛ هر چند که نقاشی قهوه‌خانه‌ای عمدتا روایی به‌حساب می‌آیند، اما پرده‌های درویشی کارکردی مشخص در نقالی و روایتگری داشتند و از این نظر تا حدودی نسبت به آثار روی بوم متمایز می‌شوند.

در این پرده مشخص حتی می‌توان با کمی دقت خط‌هایی را مشاهده کرد که به شکل افقی در مرکز پرده دیده می‌شوند و نشان می‌دهند که این پرده بارها تا شده است. اثری که در اینجا می‌بینید، پرده‌ای از آثار حسین همدانی متولد۱۳۰۵ و متوفی به سال۱۳۸۴ است. همدانی از ۱۶سالگی نزد محمد مدبر رفت و شاگرد او بود. آثار به جا مانده از او را حدود ۷۰۰اثر می‌دانند. حسین همدانی در دهه۱۳۳۰ مدتی را در شهر مشهد زندگی می‌کرد و به نقل از کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» نوشته هادی سیف که به سال۱۳۶۸ و توسط انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی منتشر شده، همدانی بیشتر پرده‌های درویشی‌اش را در طول اقامتش در این شهر و در زمانی کشید که پرده درویشی خواهان داشت.

امضای هنرمند: «عمل حسین» همراه با تاریخ اتمام پرده، «۱۳۳۸» در سمت راست پرده و روی دو لوحی  ثبت شده که جزئی از ترکیب‌بندی پرده به‌حساب می‌آیند. نخستین نکته در مورد این پرده، ابعاد آن است؛ ابعاد این پرده ۳۷۹در۱۸۰سانتی‌متر است. از طریق این ابعاد نه فقط می‌توان بزرگی پرده را درنظر گرفت که در عین‌حال نسبت میان طول و عرض کارکرد آن به‌عنوان ابزار نقل را یادآوری می‌کند. به‌واقع طول این پرده از دوبرابر عرضش اندکی بیشتر است. از این نظر ساماندهی ترکیب‌بندی این اثر کار دشواری به‌حساب می‌آمده است.

به‌مانند عمده نمونه‌های دیگر، امام حسین(ع) در مرکز کادر اندکی متمایل به چپ تصویر شده است که با شمشیر به یکی از اشقیا ضربه وارد کرده است. باز هم به شیوه مرسوم در نقاشی قهوه‌خانه، همدانی وقایع مختلف قیام امام(ع) را در پرده تصویر کرده است. این روش در سامان دادن وقایع مختلف در یک قاب را می‌توان در انواع مختلف نقاشی قهوه‌خانه‌ای دید، اما در تصویر کردن پرده‌هایی که به مصیبت کربلا شهرت دارند، بسیار مرسوم بوده است.

در این پرده نیز می‌توان وقایع مربوط به پیش از خروج امام حسین(ع) به سمت کوفه را در سمت بالای چپ کادر مرور کرد، کمی پایین‌تر حضرت زینب(س) و وقایع عصر عاشورا به نمایش درآمده است. در سمت راست پرده، وقایعی مانند حضور حّر در محضر امام(ع) تصویر شده است. در پایین سمت راست هم تصاویری از روز محشر نقاشی شده و سرنوشت اولیا و اشقیا نقش شده است. پرده محشر خود به‌تنهایی موضوع پرده‌های مختلف قهوه‌خانه بوده که معمولا براساس قراردادهای خاصی نقاشی می‌شده است.

نمونه حاضر را می‌توان یکی از آثار ممتاز حسین همدانی و از نمونه‌های خوب پرده درویشی درنظر گرفت. این اثر که با تکنیک رنگ روغن خلق شده هم‌اینک در مجموعه موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود که مجموعه‌ای غنی و باارزش از آثار نقاشان قهوه‌خانه‌ای را میزبانی می‌کند.

برچسب ها: پرده عاشورا , حسین همدانی , موزه رضا عباسی , نقاشی قهوه‌خانه‌ای