هویت اصفهان، «زاینده» به «رود» است

عصر اصفهان، نرگس رضایی/رودخانه زاینده رود، همواره نقش به سزایی در كشاورزی و اقتصاد فلات مركزی كشور وجان بخشی به تالاب گاوخونی داشته است، در پنجاه سال گذشت این رود همیشه جاری  به علت كمبود بارش ها، خشكسالی های متوالی، تراكم جمعیت و افزایش برداشت  دست خوش خشکسالی های فراوان و به یك رودخانه فصلی تبدیل شده که البته دود آن به چشم پایین دست رودخانه رفته است.

• چه بر سر زاینده رود آمده است؟

بر اثر کاهش جريان در بالادست رودخانة زاينده رود طي چند سال اخير، اين رودخانه به صورت متناوب و بدون الگوي زماني خاصي خشک و آبدار مي شود. اين پديده، تأثير بسزايي بر الگوي جريان آب زيرزميني دارد. تغيير الگوي جريان و افت سطح ايستابي منجر به تحکيم آبخوان، کاهش ضريب ذخيره و فرونشست در سطح شهر اصفهان شده است. براي مديريت و برقراري تعادل بين رودخانه و آبخوان، نياز به تشخيص ارتباط آن دو و همچنين تعيين ميزان تبادل آب بين آنهاست.

• راه استفاده درست از آب های زیر زمینی  کدام است؟

در چند دهة اخير، استفاده از آبهاي زيرزميني با توجه به کاهش منابع آب سطحي در سراسر جهان رشد روزافزوني داشته است. تخمين زده مي شود که امروزه در دنيا ۳۶ %از آب آشاميدني، ۴۲ %از آب کشاورزي و ۲۴ % نياز آبي صنايع از آب زيرزميني تأمين مي شود که باعث مي شود منابع آب زيرزميني کاهش يافته است و برآورد شده است که ۲۰ %آبخوان هاي دنيا تحت برداشت بيش از حد هستند که منجر به کاهش آب، فرونشست و پيشروي آب شور در مناطق ساحل شده است

براي بهره برداري پايدار از آب هاي زيرزميني، مديريت دقيق آب هاي زيرزميني همراه با برنامههايي براي افزايش ميزان تغذيه بسيار لازم و ضروري است (تيلور و همکاران، ۲۰۱۳ .)

هدف از مديريت يکپارچة آب هاي سطحي و زيرزميني، بهترين شيوة مصرف منابع آبي شامل آب هاي سطحي، زيرزميني و پساب ها و سيلاب ها در مقياس رودخانه و آبخوان است (چارچوب جهاني مديريت حوزه آب زيرزميني، ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۶ .(درک جهت جريان آب هاي زيرزميني و ميزان تبادل بين آب هاي زيرزميني و آب هاي سطحي براي ارزيابي تخصيص منابع آب و بررسي آثار بالقوة افزايش استفاده از آب هاي زيرزميني وابسته به اکوسيستم ها، امري ضروري و لازم است (کالبوس و همکاران، ٢٠٠٦؛ بانک و همکاران، ٢٠١١ .(تعيين ميزان تغذيه آب زيرزميني از سال ١٩٨٠ به دفعات مورد بررسي قرارگرفته است که بيشتر مطالعات به علت نياز به آب هاي زيرزميني در مناطق خشک و نيمه خشک، در اين گونه محيط ها انجام شده است (درايز و سيمر، ٢٠٠٢؛ رادولوويچ و همکاران،

• اما راه حل این معضل فصلی شدن رودخانه در چه چیزی نهفته است؟

با توجه به ميزان مصارف بالاي آب در صنايع بالادستي، روش غلط الگوي کشت و پمپاژ بي رويه و غيراصولي آب در بالادست رودخانه براي کشاورزي توجيه ناپذير، مي توان با طرح هاي مديريتي صحيح براي مديريت يکپارچة آب سطحي و زيرزميني و همچنين انتقال پساب فاضلاب به صنايع، اين ميزان آب ناچيز را براي رونق اقتصادي و جلوگيري از خطرهاي زمين شناسي احتمالي براي کلان شهر اصفهان، تأمين کرد. همچنين از خطرهاي زمين شناختي مربوط به افت سطح ايستابي همچون تغيير کيفيت آب و فرونشست سطح زمين جلوگيري کرد.

• خطر هایی که اصفهان را بر اثر اشتباهات مدیریتی متحمل می شود کدام است؟

مهمترين خطرهاي محتمل، عبارت اند از: خشکي آبخوان شهر اصفهان در زمان خشکي رودخانه به علت ضخامت کم آبرفت و بالابودن سنگ بستر از يک سو و افت شديد سطح ايستابي از سوي ديگر و همچنين، نشست هاي ناشي از اين افت، مخصوصاً در حريم رودخانه که آثار باستاني مشهوري همچون پل هاي تاريخي، ميدان نقش جهان و ابنيه هاي فني و تاريخي ديگر وجود دارد. مطالعات گستردهاي در مورد تأثير افت سطح ايستابي بر فرونشست در سراسر جهان انجام گرفته است. تمامي اين مطالعات علت اصلي فرونشست را مربوط به افت سطح ايستابي ميدانند (ژانگ و همکاران، ۲۰۱۱؛ هانگ و همکاران، ۲۰۱۲؛ مودوني و همکاران، ۲۰۱۳؛ ژو و همکاران، ۲۰۱۴ .(بنابر نتايج مطالعات، مشخص شده است به طور متوسط فرونشست زمين براي هر ۱۰ متر افت سطح آب زيرزميني برابر ۵ تا ۵۰ سانتيمتر خواهد بود (سازمان آب منطقه اي اصفهان، . ۱۳۷۲)

• حرف آخر

حوضه آبريز زاينده رود در منطقه مركزي ايران يكي از حوزه هاي آبريز تحت تنش آب مي باشد. توسعه منابع آب حوزه به طور عمده از طريق احداث سد مخزني چادگان و سه تو نل انحراف آب بين حوزه اي در فازهاي مختلف و در 50 سال اخير صورت پذيرفته است. اين سه تونل در مجموع 867 ميليون متر مكعب (بيش از آورد طبيعي رودخانه زاينده رود يعني 800 ميليون مترمكعب) آورد آبي دارد. به محض توسعه منابع آب جديد و به دليل عدم مديريت جامع و مناسب آب در حوزه، مصارف آب از طريق احداث شبكه هاي آبياري جديد، افزايش ناگهاني يافته (بيش از 1500 ميليون متر مكعب در سال) به نحوي كه از ميزان تامين آن تجاوز نمود. اين افزايش در مصرف آب سبب گرديده تا حوزه تحت تنش آبي مداوم قرار گرفته، آب كمي وارد خروجي حوزه يعني باتلاق گاوخوني شود تا حدي كه در سال هاي اخير اين منطقه زيست محيطي كاملا خشك شده و خسارات زيست محيطي زيادي به منطقه و كشور وارد گرديـده است. بررسـي سناريوهاي مختلف بيلان آب نشاندهنده آن است كه مادام كه مصرف آب در بخش هاي كشاورزي، شرب، و صنعت با روند فعلي رشد نمايد تا سال 1401 منابع آب حوزه قادر به تامين تقاضا براي آب نمي باشد.

نتيجه آن است كه هر گاه كه تقاضا از تامين آب تجاوز نموده و حتي 10 درصد كاهش در منابع آب حوزه داشته باشيم حوزه دچار تنش آبي خواهد گرديد. مصارف آب در حوزه گاهاً از تامين آن فراتر مي رود كه نشاندهنده استفاده بي رويه از منابع آب زيرزميني است. تمامي موارد ذكر شده نشاندهنده آن است كه نياز به يك مديريت جامع و مبتني بر حوزه آبريز و همچنين برنامه ريزي هاي درازمدت تخصيص منابع آب به منظور مقابله با بحران آب مي باشد. ویادمان باشد، اصفهان تنها با زاینده رود به هویت فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی خود باز می گردد.

نویسنده: نرگس رضایی

منبع: عصر اصفهان

برچسب ها: احیای تالاب گاوخونی , زاینده رود , نرگس رضایی